Nee, China is nooit van plan geweest een aanhangwagenvan het Westen te worden. Het had en heeft andere plannen: wereldleider worden. Westerse Chinaexperts moeten erkennen dat ze zich lelijk hebben vergist. Te naïef geweest. ‘We’ zijn er, niet voor het eerst, ingetrapt.
door JAN VAN DER PUTTEN

 

Stel, je bent bezield door een heilig geloof. En je blijft bezield, ook al stellen de feiten je keer op keer teleur. Maar je blijft geloven, want je wens is de vader van je gedachten. Maar langzamerhand slaat de twijfel toe, en onverbiddelijk komt het pijnlijke moment dat je de werkelijkheid onder ogen moet zien. En dan zullen alleen de blinden de consequentie niet aanvaarden. Alle anderen vallen van hun geloof af.

Laten we het vragen aan de Amerikaanse en Europese politici, beleidsmakers, politicologen en journalisten die lange jaren hebben geloofd in de mythe dat China langzamerhand zou democratiseren en een responsible stakeholder zou worden. In gewonemensentaal: dat China zich zou gaan houden aan de Amerikaanse huisregels over de liberale wereldorde. Nu het overduidelijk is dat de Volksrepubliek geen westerse aanhangwagen maar wereldleider wil worden, moeten ook de westerse China-experts erkennen dat ze een dwaalleer hebben aangehangen. Dat levert schrijnende bekentenissen op: We zijn veel te naïef geweest. We hebben onze dromen voor werkelijkheid aangezien. We voelen ons bedrogen. We hebben ons laten misbruiken. We hebben de tekenen aan de wand niet willen verstaan. We zijn erin getrapt.

Hebben we zoiets niet vaker gehoord? Precies. Veel westerse communisten hebben hun leven lang heilig geloofd dat de redder van de wereld in Moskou zetelde. Geloofstwijfels hebben ze niet toegelaten, ook toen bekend werd dat de aanbeden heiland miljoenen mensen de dood had ingejaagd. De eerste twijfels begonnen nadat het heilsleger een eind had gemaakt aan de Praagse Lente. Maar pas na de val van de Muur en de implosie van de Sovjet-Unie werd het geloof massaal afgezworen in openbare boetedoeningen. We waren getuigen van bittere zelfverwijten, verbeten zelfkastijdingen, gênante zelfverloocheningen.

De erkenning van de feiten betekende voor de tot inkeer gekomen communisten niet alleen de erkenning van politiek falen, maar vaak ook een persoonlijk drama. De gefrustreerde Chinadeskundigen daarentegen zullen persoonlijk niet al te veel hebben geleden van hun confrontatie met de feiten over een zelfbewust, assertief, uitdagend, agressief China. De meest verstokte Chinahaviken in de vertrekkende Amerikaanse regering, aangevoerd door minister Pompeo van Buitenlandse Zaken, beweren dat de Chinezen ondankbare honden zijn gebleken. Volgens deze haviken hebben de Amerikanen China met hun investeringen, handel en technologie uit de misère van de onderontwikkeling geholpen, en hebben ze stank voor dank gekregen.

Als je die onzin over miskende filantropie gelooft, hoef je je niet meer af te vragen waar het naïeve wensdenken over China vandaan kwam. Als je je dat wel afvraagt, kom je bij pijnlijke waarheden. Het Westen blijkt niet de maat aller dingen, de westerse regels zijn niet die van de hele wereld. Toenemende rijkdom leidt niet automatisch tot democratie. Niet overal is de wet in principe gelijk voor iedereen. Niet iedereen vindt onze cultuur, onze way of life en ons liberaal-democratisch systeem, voor zover niet van binnenuit ondermijnd, even superieur als wijzelf. Niet iedereen wil door ons onderwezen worden, en zeker niet wanneer we weinig of niets blijken te weten van de geschiedenis en cultuur van onze vermeende leerlingen.

Respect voor een andere cultuur houdt niet in dat je geen kritiek kunt hebben op bepaalde waarden en praktijken die die cultuur eigen zijn. Anders zouden we ook respect moeten hebben voor kannibalisme, vierendeling of vrouwenbesnijdenis, en begrip voor rassen-, vrouwen- en homodiscriminatie. Culturen kunnen evolueren, tradities kunnen veranderen. Koppensnellerij schijnt alleen nog maar voor te komen bij een zwerfstam in Papoea Nieuw-Guinea, radbraken mag allang niet meer, het homohuwelijk wordt in steeds meer landen legaal. En met Zwarte Piet kun je tegenwoordig ook al niet meer met goed fatsoen aankomen.

Ook politieke systemen zijn er niet voor alle eeuwen – behalve in China. Kort door de bocht: in wezen heerst in China nog altijd hetzelfde hiërarchische, controlerende, collectivistische systeem, waarover sinds Mao een marxistisch sausje is gegoten. Ook de gedachte dat China met zijn superieure beschaving de natuurlijke wereldleider is, is heel oud. Juist daarom was de ‘eeuw der vernedering’, van de Opiumoorlog tot de stichting van de Volksrepubliek, zo onduldbaar. Onder Xi Jinping is het oude China tot nieuw leven gewekt, nationalistischer, verticaler en controlerender dan ooit.

Wereldrijken zijn de laatste vijfhonderd jaar altijd westers geweest. Daarom weten we niet beter dan dat de wereldmacht toekomt aan het Westen. De confrontatie met de nieuwe realiteit zal niet eenvoudig zijn. Er zijn geen handboeken voor, en als we niet oppassen zal het demasqué opnieuw pijnlijk zijn, of erger, want er zijn genoeg conflicthaarden die onbeheersbaar kunnen oplaaien. Daarom is het verstandig eerst met China te gaan praten over een gezamenlijke aanpak van kwesties die geen enkel land alleen kan oplossen: aanpak van de klimaatverandering, strijd tegen corona en andere besmettelijke ziekten, denuclearisering en wapenbeheersing, voedselzekerheid, bestrijding van het (cyber)terrorisme – het echte terrorisme wel te verstaan, en niet de Chinese schijnvariant die als argument moet dienen om Oeigoeren en Hongkongers onder de knoet te krijgen.

Wil je een harde confrontatie met de Chinese realiteit vermijden, lees dan eerst een paar boeken over China’s cultuur en geschiedenis, om te ontdekken dat de Chinese opvatting over wereldhegemonie niet de klassieke westerse is. China wil geen (neo)koloniaal rijk stichten, niet de mondiale politieman zijn, de wereld niet zijn ideologie opleggen. Wat het wel wil? Respect, zoals dat de natuurlijke wereldleider toekomt. En handel, want daardoor kan de Chinese economie floreren en de huidige dynastie aan de macht blijven.

Het Chinese optreden lokt veel kritiek uit. Kritiek wijst in China’s perceptie op gebrek aan respect, en dat moet bestraft. De zware Chinesehandelssancties tegen Australië, dat voor een derde van zijn handel afhangt van China, moet als afschrikwekkend voorbeeld dienen. Wat daartegen te doen? Baseer je Chinapolitiek niet op superioriteistgevoel of handelsgeest , maar op waarden waarmee niet te marchanderen valt: vrijheid, democratie, solidariteit, mensenrechten. Eis reciprociteit. En trek gezamenlijk op met gelijkgestemde landen, te beginnen met de EU-leden, waardoor Peking niet meer het ene land tegen het andere kan uitspelen. Pas dan kan voor de relatie met China het devies gelden dat Xi Jinping in de mond bestorven ligt: win-win.