Argus nr. 73 - 3 maart 2020

Etymologie

De wereldheerser is niet gestruikeld

door Jan van der Putten

De Democraten hebben tevergeefs geprobeerd Donald Trump ten val te brengen. Dat moet heel letterlijk worden opgevat, want het is precies wat impeachment betekent: het vastbinden van iemands voeten zodat hij struikelt. Als de etymoloog uitlegt dat de p van impeachment dezelfde p is als de p van pedaal, pedicure en Oedipus, dan zegt u waarschijnlijk: het zal wel, morgen brengen. Waarna de etymoloog, gewend als hij is aan wantrouwen en onbegrip, geduldig en didactisch aan zijn uitleg begint.

De naam Donald, zegt hij ter inleiding, komt uit het Gaelische woord domhnull, dat helaas moet worden vertaald als wereldheerser. De achternaam van de man, vervolgt hij, vormt etymologisch een mooi tegenwicht. Want het Middenengelse trump betekent op de trompet blazen, een scheet laten. De impeachment tegen deze schetenlatende, hoog van de toren blazende wereldheerser, zo waarschuwt de etymoloog, vereist wat meer uitleg. Impeach lijkt erg Engels, maar is het niet. Zoals zoveel Engelse woorden komt het via het Frans uit het Latijn. Het is een verbastering van empêcher (verhinderen), en dat komt van impedicare, ‘in de boeien slaan’. Een pedica is immers een voetboei of een voetstrik. Dat Latijnse woord is afgeleid van pes (voet), waarin we natuurlijk onmiddellijk de Indo-Europese wortel ped- herkennen, wat lopen of stappen betekent.

Ped- is een vruchtbare wortel gebleken, die nog volop leeft in het woord voor voet in alle Romaanse talen en in uit het Frans afgeleide Nederlandse woorden als pedaal (wat bij de voet behoort) en pedicure (voetzorg), en minder volop in autoped (een met de voet aangedreven zelfrijder). Een klinkervariant van ped- is pod‑, die het Griekse woord voor voet oplevert en afleidingen als podoloog (voetkundige) en Oedipus (Gezwollen Voet). En woorden als pedagoog, pedofiel en propedeuse dan, wat hebben die met voet te maken? Niets, want ped- is hier een klankontwikkeling van paid- , terug te vinden in Griekse woorden als pais (kind) en paideuo (opvoeden, onderwijzen). Pedant hoort hier ook bij: zo gedraagt zich een schoolmeesterende schoolmeester.

Impeachment heeft dezelfde etymologie als impediment en het werkwoord to impede: de voet dwarszetten, verhinderen. Alleen komt impede rechtstreeks uit het Latijn, zonder de Franse tussenstop van impeach. In het Frans wemelt het van dit soort leuke etymologische doubletten. Het eerste woord heeft een lange ontwikkeling doorgemaakt in uitspraak, schrijfwijze en vaak ook betekenis, het tweede is sinds de late Middeleeuwen rechtstreeks uit het Latijn overgenomen en nauwelijks van vorm en betekenis veranderd. Het eerste woord behoort tot de volkstaal, het tweede tot de taal der geletterden en geleerden.

Een paar voorbeelden: loyal / légal (van legalis), métier / ministère (van ministerium), nager / naviguer (van navigare), étroit / strict (van strictus). Een mooi voorbeeld is ook frêle / fragile. Ze komen beide van fragilis, breekbaar, een van de uitspruitsels van de bijzonder productieve Indo-Europese wortel frag- (breken). Fractie, fragment, breken, (rad)braken, brechen, brèche, bres, break, breuk, brok, wrak (resultaat van een schipbreuk), hemorrhagie (bloedbreuk): het zijn maar een paar van de vele vruchten die deze wortel heeft voortgebacht.

P.S.: Moorkop mag niet meer. Moor komt van het Griekse mauros en betekent zwart. In Italië is het een heel gebruikelijke naam. Een van mijn zoons heet Mauro. Grappig dat moor dus hetzelfde betekent als het n‑woord dat trainer Ron Jans de moorkop heeft gekost. Het Latijnse woord niger en al zijn afleidingen in de Romaanse talen mogen nog wel.