Tijd van illusies: kanttekeningen en bronnen - Epiloog


De oorspronkelijke tekst van Tijd van illusies moest ik vanwege de omvang drastisch inkorten. Daardoor zijn bijna alle voetnoten gesneuveld. Maar ze zijn niet begraven: hieronder staan de noten bij de Epiloog.


1941-2024 EPILOOG: VAN WERELDOORLOG TOT WERELDCRISIS


Pag. 430-443


pag. 431 De voorraad conservenblikjes die we op advies van Bescherming Bevolking hadden ingeslagen: als de bom zou vallen, moest je snel gaan schuilen in een kast of onder een trap of een deurpost, terwijl je wachtte op instructies van het lokale BB-blokhoofd. Iets van dit angstklimaat kwam in Nederland terug na zware overstromingen in Limburg in 2021 en de Russische inval in Oekraïne in 2022, die daar nijpende tekorten aan essentiële levensbehoeften deed ontstaan. Na een waarschuwing van de veiligheidsdiensten voor cyberaanvallen uit Rusland en China begon een overheidscampagne om noodvoorraden aan te leggen en andere voorzorgsmaatregelen te treffen om voorbereid te zijn op een calamiteit.
pag. 432
Het generatieconflict verscherpte: generatieconflicten zijn van alle tijden. Romans over rebellerende jongeren vormen een genre apart. Zie bijvoorbeeld Jeugd in opstand (Amsterdam: Das Mag, 2022), een door Basje Boer samengestelde verzameling essays over deze romans sinds Goethe’s Die Leiden des jungen Werthers. De jeugdrebellie van de jaren zestig en zeventig is echter veel ruimer dan in die boeken staat beschreven. Ze was geen opstand van individuen, maar van een hele generatie, en ze was niet alleen persoonlijk, maar ook politiek en ideologisch gemotiveerd.
pag. 433
 Veel protesteerders haakten ontgoocheld af: zie het boek van Max Arian, Anet Bleich, Fons Burger e.a. Alles moest anders: Het onvervuld verlangen van een linkse generatie, onder eindredactie van Arnold Koper, Constant Vecht en Max van Weezel en met een nawoord van H.J.A. Hofland (Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 1991) en het artikel van Margreet Fogteloo 'Alles moest anders. Toch?', De Groene Amsterdammer, 26 april 2023).
pag. 433
 Het einde van de geschiedenis leek in zicht: immens populair was het boek van de Amerikaan Francis Fukuyama, Het einde van de geschiedenis en de laatste mens (Amsterdam: Olympus, 2019), vertaling door Anna Kapteyns-Bacuna, Annelies Konijnenbelt en Barbara de Lange van The End of History and the Last Man (1992). Fukuyama heeft later moeten toegeven dat de geschiedenis op een heftige, door hem niet voorziene manier is doorgegaan.
pag. 433
 Oorlogen zouden nooit meer worden veroorzaakt door ideologische, maar door culturele tegenstellingen: dit idee is vooral verspreid door Samuel P. Huntington in zijn boek, Botsende beschavingen: Cultuur en conflict in de 21e eeuw (Amsterdam: Hollands Diep, 2019), vertaling door Jan Bos en Jo Bos van The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order (1996).
pag. 433
 We wisten zeker dat de Russen niets liever wilden dan genieten van de zegeningen van de consumptiemaatschappij, en dat de bekering van de Chinezen tot de westerse waarden en geneugten alleen nog maar een kwestie was van tijd: de gevolgen van dit hardnekkige misverstand zijn tragisch geweest. Het is waarschijnlijk de moeder van alle illusies in de era die nu op haar eind loopt.
pag. 432
Het neoliberalisme: een kritisch standaardwerk over het neoliberalisme is van David Harvey, A Brief History of Neoliberalism (Oxford: Oxford University Press, 2007). Het neoliberalisme in Nederland wordt beschreven door Bram Mellink en Merijn Oudenampsen, Neoliberalisme: Een Nederlandse geschiedenis (Boom: Amsterdam, 2022).
pag. 432
Veel p.  De boeken van Thomas Piketty tonen de scherpe toename van de ongelijkheid van inkomen en rijkdom onweerlegbaar aan. Dat komt vooral omdat kapitaal veel meer geld oplevert dan werk: Le Capital au XXIe siècle (Parijs: Seuil, 2013), vertaald als Kapitaal in de 21ste eeuw (Amsterdam: De Bezige Bij, 2014), Capital et Idéologie (Parijs: Seuil, 2019), vertaald als Kapitaal en ideologie (Amsterdam: De Geus, 2020) en Une brève histoire de l'égalité (Parijs: Seuil, 2021), vertaald als Een kleine geschiedenis van de gelijkheid (Amsterdam: De Geus, 2022). De internationale ontwikkelingsorganisatie Oxfam publiceerde begin 2023 een rapport over de sterk toegenomen ongelijkheid, getiteld ’Survival of the Richest’: https://www.oxfam.org/en/research/survival-richest. Zie ook Ingrid Robeyns, Limitarisme: Pleidooi tegen extreme rijkdom (Amsterdam: De Bezige Bij, 2023).
pag. 435
 Neoliberalisme en globalisme hebben samen gezorgd voor een intense concentratie van de economische macht: sinds de Industriële Revolutie had zich een dergelijke concentratie niet meer voorgedaan. Zie Branko Milanovic 'The Real Winners and Losers of Globalization', the Globalist, 25 oktober 2012, en 'The Winners and Losers of Globalization: Finding a Path to Shared Prosperity' The World Bank, 25 oktober 2013.
pag. 436
De Verenigde Staten en hun bondgenoten (...) zijn zelf verantwoordelijk voor gruwelijke misdaden: zo zijn 4,5 à 4,7 miljoen mensen, direct of indirect, het dodelijk slachtoffer geworden van de War on Terror die de VS na 9/11 ontketenden. Zie 'Cost of War', een onderzoeksproject van het Amerikaanse Watson Institute for International and Public Affairs, Brown University, Providence, RI.
pag. 437
 Zal het nu eindigende tijdperk het tweede interbellum blijken?vergelijkingen met het interbellum dringen zich op, de periode waarin in veel kleine en grote Europese landen de democratie van binnenuit werd uitgehold om plaats te maken voor een totalitair systeem. De chique liberale historicus Johan Huizinga schreef de opkomst van het fascisme toe aan het verval van de westerse beschaving. In een toespraak in Brussel in 1935 zei hij: 'Wij leven in een bezeten wereld, en wij weten het. Het zou voor niemand onverwacht komen, als de waanzin eensklaps uitbrak in een razernij (…).' Huizinga werkte deze gedachte uit in In de schaduwen van morgen: Een diagnose van het geestelijk lijden van onzen tijd (Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & Zoon, 1935). In het voorwoord van de zevende druk in 1938 schreef hij: 'Velen hebben mij gevraagd: ge ziet onzen tijd en onze beschaving zóó zwart, en ge noemt u zelf niettemin een optimist? - Ik antwoord: ja, dat doe ik. Optimist noem ik niet hem, die bij de dreigendste teekenen van verval en bederf luchthartig uitroept: kom, het is zoo erg niet! het komt alles wel op zijn pootjes terecht! Optimist noem ik hem, die, ook waar een weg tot beter nauwelijks zichtbaar is, toch de hoop niet laat varen.'
pag. 437
 De een noemt het een polycrisis, de ander eenpermacrisis, maar die woorden deugen niet: het woord polycrisis, populair gemaakt door de Engelse historicus Adam Tooze, geeft niet goed weer wat het geacht wordt uit te drukken: niet een ‘veelcrisis’ maar een mondiale systeemcrisis die zich uit op veel fronten tegelijk. Het gaat dus niet om afzonderlijke crises, maar om één grote crisis met verschillende verschijningsvormen, die elkaar overlappen, in elkaar grijpen, onderling vervlochten zijn en daarom elkaar beïnvloeden en versterken. Permacrisis, shorthand voor permanente crisis, drukt net zomin als polycrisis de essentie uit van de kritische situatie. Voor Collins English Dictionary was permacrisis het woord van het jaar 2022.
pag. 438
 Misschien vormen ze (...) de katalysator van nog veel grotere protesten: niet voor niets doen boeken over vreedzaam verzet het uitstekend: Erica Chenoweth en Maria J. Stephan, Why Civil Resistance Works: The Strategic Logic of Nonviolent Conflict (New York, NY: Columbia University Press, 2012), Erica Chenoweth, Vredelievend Verzet: Hoe een kleine minderheid de wereld kan veranderen (Amersfoort: Thieme. 2023), vertaling van Civil Resistance. What Everyone Needs to Know (Oxford: Oxford University Press, 2021).
Voor Nederlandse actievoerders: Esther Crabbendam en Eline Peters, Handboek voor de jonge rebel: Alles wat je moet weten om de wereld te verbeteren (Utrecht: Blossom Books, 2022) en Eva Rovers, Practivisme: Een handboek voor heimelijke rebellen (Amsterdam: Prometheus, 2018). Rovers toont aan dat geweldloos verzet twee keer zo effectief is als gewelddadig verzet.




dinsdag 01 oktober 2024