Mevrouw de president staat in de schaduw van een man

In de presidentsverkiezingen van afgelopen zondag in Mexico stond één ding vast: de winnaar zou een vrouw zijn. Daarmee krijgt Latijns-Amerika voor de vijftiende keer een vrouwelijke president. Maar laten de feministen nog even wachten met juichen.

door JAN VAN DER PUTTEN

Vijftig jaar geleden vond in Latijns-Amerika een revolutie plaats. Niks bijzonders voor een werelddeel dat grossiert in omwentelingen? Toch wel. Want toen werd in dit continent van macho’s voor het eerst een vrouw president. De baanbreekster in kwestie heette María Estela Martínez de Perón, in de wandeling Isabel. In 1974 werd ze president van Argentinië. Nog geen twee jaar later werd ze afgezet door generaal Jorge Videla, waarna de gruwelijkste dictatuur begon uit de Argentijnse geschiedenis.

Toch verdient Isabel geen democratisch applaus. Haar presidentschap was een slechte reclame voor de politieke vrouwenemancipatie. Hetzelfde geldt voor de racistische staatsterrorist Jeanine Áñez, die zichzelf in 2019 uitriep tot president van Bolivia en nu in de cel zit. Bijna even erg is Dina Boluarte, de huidige president van Peru. Ze was de rechtse vicepresident van Pedro Castillo, een linkse boerenonderwijzer die staatshoofd werd. Eind 2022 werd hij afgezet; hij zit nog steeds gevangen. Boluarte is vooral bekend door de bloedbaden die ze heeft laten aanrichten en de onbetaalbare Rolex-horloges die ze draagt.

Terug naar pionier Isabel. Toen ze nog María Estela Martínez heette, kwam ze aan de kost als danseres en pianiste. Na de staatsgreep tegen generaal Perón in 1955 strandde haar troupe in Panama. Ze kreeg werk in een nachtclub. Op een avond wipte de meest geliefde en tegelijk meest gehate Argentijn aan. Perón was na zijn afzetting bezig met een rondreis langs Latijns-Amerikaanse dictatoren alvorens zich bij Franco in Madrid te vestigen. De klik tussen de pianiste en de generaal is de Argentijnen opgebroken.

Na Perón mislukte in Argentinië het ene dictatoriale regime na het andere. In 1973 werd hij opnieuw tot president gekozen. En wie werd vicepresident? Precies. Perón was zo populair dat hij zelfs met een bezemsteel als running mate de verkiezingen had gewonnen. Al in 1951 wilde hij zijn toenmalige vrouw, de verafgode Evita, als vicepresident hebben, maar daar stak het leger toen een stokje voor. In 1973 moesten de militairen tandenknarsend akkoord gaan met de kandidatuur van Isabel. Nog geen jaar later stierf Perón. Zijn weduwe werd zijn constitutionele opvolger.

De macht heeft Isabel nooit gehad. Die liet ze over aan haar goeroe, de sterrenwichelaar en doodseskaderleider José López Rega. Haar toespraken waren tenenkrommend. Toen ze López Rega na een nationale opstand moest wegsturen, werd ze de speelbal van een hofkliek. De macht kwam steeds meer in handen van de guerrilla en de doodseskaders. Met een coup maakte generaal Videla een eind aan dit chaotische terrorisme. Een systematische staatsterreur kwam ervoor in de plaats. Isabel kreeg vijf jaar huisarrest. Sindsdien leidt de nu 93-jarige een stil bestaan in Spanje.

Ook de tweede Latijns-Amerikaanse vrouw die het tot president bracht, heeft niet lang op de troon gezeten. In een woelige, bloedige periode werd Kamervoorzitter Lidia Gueiler interim-president van Bolivia, in afwachting van nieuwe verkiezingen. Maar al na acht maanden werd ze ten val te gebracht door generaal Luis García Meza, die behalve haar neef ook een leidende cocaïnehandelaar was. Met een van haar nichten kon ze beter voor de dag komen: de actrice Raquel Welch.

Als derde vrouwelijke president van Latijns-Amerika trad weer een weduwe aan. Violeta Barrios was getrouwd met de politicus en kranteneigenaar Pedro Joaquín Chamorro, telg van een familie die Nicaragua diverse presidenten heeft geleverd. Hij werd op last van dictator Somoza vermoord. Violeta erfde zijn krant en zijn reputatie. Na de verjaging van Somoza werd ze lid van het Comité van Nationale Wederopbouw. Ze stapte al snel uit het Comité wegens ruzie met de sandinistische leider Daniel Ortega, maar ze versloeg hem in de presidentsverkiezingen van 1990. Zestien jaar later heroverde Ortega de macht, waaraan hij zich sindsdien met Somoza-methodes vastklampt.

Wie weet nog dat Rosalía Arteaga in 1997 twee dagen president van Ecuador is geweest? Buiten Guyana herinnert niemand zich president Janet Jagan, die de weduwe was van haar spraakmakende voorganger, Cheddi Jagan. Of neem Mireya Moscoso, die vijf jaar president van Panama is geweest: ze was de weduwe van de drievoudige oud-president Arnulfo Arias. Voor de Argentijnse Cristina Fernández de Kirchner geldt hetzelfde: als president trad ze in de voetsporen van haar overleden echtgenoot. En Xiomara Castro, de huidige president van Honduras, zou nooit tot president zijn gekozen als ze niet eerst first lady was geweest.

Vrouwen die op eigen kracht staatshoofd zijn geworden, zijn nog altijd een uitzondering. Een van die uitzonderingen is de sociaaldemocraat Michelle Bachelet, die in Chili tot twee keer toe het hoogste ambt heeft bekleed. Toch was dat misschien voor een deel ook de postume verdienste van haar vader. Luchtmachtgeneraal Alberto Bachelet werd door president Allende belast met de voedselvoorziening. Na de staatsgreep van Pinochet werd hij in de gevangenis door zijn eigen strijdmakkers doodgemarteld.

En nu dient zich een nieuw ‘geval’ aan: de winnaar van de Mexicaanse presidentsverkiezingen van 2 juni. De laatste peilingen wezen op een ruime overwinning voor de wetenschapper Claudia Sheinbaum, op flinke afstand gevolgd door een andere vrouw, Xóchitl Gálvez. In het machistische, katholieke Mexico wordt Sheinbaum niet alleen de eerste vrouwelijke, maar ook de eerste joodse president. Ze is burgemeester geweest van Mexico-Stad, maar haar voornaamste troef heeft niets te maken met haar eigen verdiensten.

Nee, ze heeft geen president in de familie. Maar ze heeft wel een president als politieke patroon: het scheidende staatshoofd Andrés Manuel López Obrador, algemeen bekend als AMLO. Deze autoritair-linkse populist is nog steeds even populair als bij zijn aantreden in 2018. Dat dankt hij vooral aan zijn sociale maatregelen. Maar met de democratie neemt hij het niet nauw, hij heeft aan kritische journalisten een broertje dood, hij heeft het leger enorme macht gegeven en onder hem is het tomeloze geweld van de drugsbendes nog tomelozer geworden.

Sheinbaum praat nauwelijks over haar programma, maar iedereen kent het al. Als protegé van AMLO zal ze diens politiek voortzetten. Ze heeft veel weg van de Braziliaanse Dilma Rousseff, die in 2011 haar mentor Lula opvolgde. Latijns-Amerika heeft nog een lange weg te gaan voordat vrouwelijke presidenten zullen heenstappen over de schaduw van een man.