In het nieuws 

Opnieuw verkiezingen in Israël

Racisten ruiken de macht

In Israël zijn op 1 november de vijfde verkiezingen in vier jaar. Als de patstelling ditmaal wordt doorbroken, dreigt de toch al aangeslagen democratie ten onder te gaan.

Jan van der Putten

31 oktober 2022

Als je in nog geen vier jaar vijf keer naar de stembus moet, dan is er iets goed fout met de democratie in je land. Al vier keer op rij hebben de verkiezingen in Israël de politieke verlamming verlengd. Op 1 november mogen de burgers voor de vijfde keer proberen het slop te verlaten. Zeker is dat het politieke tumult ook na de verkiezingen zal doorgaan, vooral door de angstwekkend snelle opkomst van fanatieke joodse politici die het land etnisch willen zuiveren. Ze vormen een ernstiger bedreiging voor Israël dan Iran, Hamas, de Islamitische Jihad en Hezbollah samen.

De verkiezingen kunnen een precaire meerderheid opleveren voor een regering van een Bolsonaro-achtig extremisme, met regelrechte racisten op sleutelposities. Heel misschien krijgt de demissionaire rechts-centrum-links-Arabische coalitie een uiterst krappe meerderheid, maar dan moeten alle coalitiepartijen de kiesdrempel halen. In beide gevallen blijft het oorlog op het politieke slagveld. Maar het kan ook heel goed zijn dat er helemaal geen regering uit de stembus komt. In dat geval zal alle stampij van de laatste maanden opnieuw voor niets zijn geweest en zal een zesde verkiezingspoging moeten volgen.

Elke negen maanden verkiezingen. Ligt Israël in Italië of Groot-Brittannië? Die onthutsende instabiliteit heeft vele oorzaken. De haast algemene onwil om het eindeloze conflict met de Palestijnen te beëindigen maakt de kolonisten op de Westelijke Jordaanoever steeds gewelddadiger, het bezettingsleger steeds meedogenlozer en de Palestijnen steeds wanhopiger. Dit garandeert permanente spanningen, periodieke geweldsgolven en korte oorlogen, een klimaat waarin een stabiele democratie niet gedijen kan. Bestaat er überhaupt een democratie die er een bezettingsleger op na houdt? Zo’n klimaat bevordert verregaande polarisatie en extremistische verrechtsing. Tel daarbij op de politieke versnippering en het overdonderende ego van veel politici. Verreweg het grootste ego behoort toe aan de meester-manipulator die het levende symbool is van de gapende politieke kloof die door Israël loopt. Benjamin (‘Bibi’) Netanyahu dus.

Sinds de verkiezingen van april 2019 hebben de verkiezingen keer op keer een patstelling opgeleverd. Twee keer leek die door een monsterverbond te worden doorbroken, maar beide keren ging het al snel mis. In 2020 was het Netanyahu die zijn tegennatuurlijke coalitiegenoot Benny Gantz beentje lichtte, in 2022 waren het een paar overlopers die de fragiele achtpartijencoalitie van Naftali Bennett en Yair Lapid onderuithaalden. Al die keren draaide de verkiezingscampagne slechts rond één vraag: gaan we door met Bibi of moet hij weg?

Ook deze keer waren in de kakofonische campagne de grote kwesties ver te zoeken. De schandalig hoge prijzen en de schandalig lage dienstverlening? Nauwelijks een verkiezingsthema. De zwaar omstreden kwestie over het al of niet leveren van Iron Dome-luchtafweergeschut aan Oekraïne? De spagaat-achtige relatie met Rusland, de bevriende vijand die Israël in Syrië Iraanse doelen laat bombarderen maar ook met Iraanse drones Oekraïne teistert? De strategie tegen aartsvijand Iran, waar een nationale opstand bezig is en een nucleair akkoord steeds verder uit zicht raakt? Allemaal brandende problemen, maar electoraal kennelijk niet interessant.

Na de dodelijke aanslagen in de lente op negentien Israëliërs is het geweld hoog opgelaaid, met 126 doden aan Palestijnse kant. Sommigen zien er al het begin van een derde intifada in. Maar het kan niemand wat schelen, behalve als de slachtoffers Israëliërs zijn. Dat zijn er tot nu toe drie. Over een tweestatenoplossing praat niemand meer, al heeft premier Lapid er in de VN lippendienst aan bewezen. De golf van moorden die het Arabische bevolkingsdeel teisteren – 88 alleen al dit jaar – kwam alleen in loze verkiezingsbeloften aan de orde. Nee, ook in deze vijfde verkiezingen gaat het maar om één ding: ben je voor Bibi of tegen. Dat wil zeggen: voor of tegen de terugkeer als premier (1996-1999 en 2009-2021) van Israëls meest omstreden politicus sinds de stichting van de staat.

Netanyahu’s tegenstanders zeggen dat zijn tijd definitief voorbij is. Als hij al vier keer heeft gefaald, waarom zou het hem de vijfde keer dan wel lukken? Zijn corruptiezaken hebben hem volgens zijn vijanden volkomen gediskwalificeerd. Onder die vijanden zijn veel vroegere partij- en bondgenoten die door hem aan de dijk zijn gezet. Veel Israëliërs verfoeien hem om zijn cynisme en zijn opportunisme, zijn arrogantie en zijn leugens en vooral zijn gave om haat en verdeeldheid te zaaien. Maar voor veel anderen blijft Bibi iemand die haast een natuurrecht heeft op het leiderschap. De 73-jarige is niet veranderd, of het zou moeten zijn dat hij met nog rechtsere bondgenoten in zee is gegaan. Hij is even agressief als altijd, en de drie corruptiezaken die tegen hem lopen doet hij nog steeds af als een politieke heksenjacht.

De peilingen laten weinig variatie zien. Verreweg de grootste van de 39 partijen is de Likud van Netanyahu. De op een na grootste is Yesh Atid van de demissionaire premier Lapid, en op nummer drie staat een rabiaat-rechtse groepering, de racistisch-religieuze coalitie Religieus Zionisme. Maar dat zegt nog niets over de toekomstige regering, want net als in Nederland is er ook in Israël altijd een coalitie nodig. Daardoor kan een minuscuul partijtje de regering maken en breken.

De prognoses geven ook deze keer weinig hoop op politieke stabiliteit. Voor de rechtse partijen rond Netanyahu voorspellen ze hooguit de helft van de 120 Knesset-zetels. Alle anti-Bibi-partijen samen scoren in de peilingen een paar zetels minder. De stemmen die beide kampen tekortkomen zijn alleen te halen bij de – sterk verdeelde – Arabische partijen. Bij de achtergestelde twintig procent van de bevolking dus, die nu ook officieel wordt gediscrimineerd: een wet uit 2018 bepaalt dat Israël de natiestaat is van het joodse volk.

De Arabische politieke partijen werden altijd uit de regering geweerd of wilden zelf niet meedoen – totdat het partijtje Ra’am zich vorig jaar aansloot bij het anti-Bibi-blok en daardoor de vorming mogelijk maakte van de eerste regering zonder Netanyahu in twaalf jaar. Bibi ontkent nu dat hij destijds zelf geprobeerd heeft Ra’am-leider Mansour Abbas aan boord te krijgen om daardoor aan een meerderheid te komen.

Als oppositieleider hervatte Netanyahu zijn gewoonte om het Arabische volksdeel te demoniseren. De regering Bennett-Lapid zou volgens hem de gevangene zijn van de ‘terroristenvrienden’ van Ra’am. Maar sinds de val van de coalitie spreekt hij niet meer over terroristen maar over de vele noden van zijn Arabische landgenoten, die alleen hij kan lenigen. In zijn Arabische Facebook-pagina’s heeft hij meer geld gestoken dan de vier Arabische partijen bij elkaar. Niet dat hij daarmee veel stemmen zal winnen, maar daar gaat het hem ook niet om. Bibi wil de Arabische Israëliërs geruststellen, met de bedoeling dat ze helemaal niet komen stemmen. Want daardoor wordt de kiesdeler lager en zijn eigen kans op zetelwinst groter. Hoe meer Arabische kiezers thuisblijven, en dat lijken er deze keer heel veel te worden, des te dichter komt Netanyahu bij de overwinning.

In 2014 werd de kiesdrempel verhoogd van 2 tot 3,25 procent. Die maatregel had een eind moeten maken aan de buitenproportionele rol van minipartijtjes. De beoogde stabiliteit is er niet gekomen. De grote partijen kunnen nog steeds niet zonder kleine, vaak zelfs piepkleine groepjes, maar dan moeten die wel over de kiesdrempel springen. Daarom proberen de leiders van de grote partijen de kleintjes te laten samengaan. Lapid is dat met zijn linkse coalitiegenootjes en met twee Arabische partijtjes niet gelukt, Netanyahu met drie uiterst-rechtse groepen wel. Voor zijn comeback als premier heeft Bibi zich verzekerd van de steun van niet alleen zijn eigen Likud en de twee ultra-orthodoxe partijen, maar ook van een onheilige alliantie die hijzelf gesmeed heeft.

De ultra-nationalistische partijen die deel uitmaken van dat verbond, Religieus Zionisme geheten, worden door hun tegenstanders racistisch en fascistisch genoemd, en dat zijn ze ook. Hun voormannen zijn gedrevenen. Avi Maoz heeft homoseksuelen vergeleken met wilde dieren, Bezalel Smotrich wil dat rabbijnen de rechtspraak overnemen, Itamar Ben-Gvir vindt dat de Arabieren moeten worden gedeporteerd, te beginnen met hun leiders, en joodse linkse activisten ook. Alle drie willen ze de doodstraf voor terroristen, een nieuwe joodse tempel op de Tempelberg en een theocratische joodse staat van de Middellandse Zee tot de Jordaan of nog verder. Voor de Palestijnen zal geen plaats zijn, laat staan voor een Palestijnse staat.

De ergste van de drie is de 46-jarige parlementariër Ben-Gvir. De woorden van deze ras-provocateur zijn puur venijn, en hij laat het niet bij woorden alleen. Laatst trok hij een pistool tegen Palestijnse betogers. Als tiener werd Ben-Gvir een vurig volgeling van de racistische rabbijn-politicus Meir Kahane, die in 1990 door al-Qaeda in New York werd vermoord. Zijn terroristische partij Kach werd in Israël verboden. Ben-Gvir heeft de ideeën van Kach nooit verlaten. Zijn partij Otzma Yehudit (Joodse Macht) is er een voortzetting van. Hij werd nationaal bekend toen hij in oktober 1995 voor de camera’s het embleem liet zien van de Cadillac van premier Yitzhak Rabin. ‘Net zoals we dit te pakken hebben gekregen’, zei hij, ‘zo krijgen we ook hem te pakken.’ Korte tijd later werd Rabin vermoord, overigens niet door Ben-Gvir.

De populariteit van Ben-Gvir is snel gestegen. Veel radicaal-rechtse leden van ultra-orthodoxe en nationalistische partijen hebben in deze ophitser hun voorman herkend. De extremistische steun aan Netanyahu is niet gratis. Als Bibi terugkeert als premier krijgen de voormannen van de fanatici belangrijke ministersposten. In die – nu nog hypothetische – regering zullen de Palestijnen het nog veel zwaarder te verduren krijgen. De kolonisten zullen nog meer Palestijns land inpikken. De rabbijnen zullen nog meer politieke macht krijgen. En met de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht zal het afgelopen zijn. Zodat de drie corruptieprocessen tegen Bibi worden geannuleerd.

Het extremisme is mainstream geworden. Een nieuwe regering-Netanyahu zou de democratie fataal kunnen worden. Ook Israëls bondgenoten, waaronder Europese landen en de Verenigde Arabische Emiraten, hebben hun verontrusting laten blijken. Joods-Amerikaanse organisaties hebben Netanyahu al gewaarschuwd dat hij door zijn bondgenootschap met de extremisten niet alleen de vriendschap van de Amerikaanse joden riskeert maar ook die van de Amerikaanse regering.

De kans dat Lapid zichzelf als premier gaat opvolgen bestaat, maar is niet groot. Zijn leiderschap over het anti-Bibi-blok wordt betwist door zijn minister van Defensie Gantz. De oud-legerchef, leider van de centrumpartij Blauw en Wit, wil zelf premier worden. Daartoe heeft hij een verbond gesloten met een al bestaande afsplitsing van Likud en met een populaire ex-legerleider, Gadi Eisenkot. Misschien is Gantz ook aantrekkelijk voor leden van de Likud en de ultraorthodoxe partijen in het geval dat Netanyahu er opnieuw niet in slaagt een regering te vormen.

Alles zou veel gemakkelijker worden als Bibi zich zou terugtrekken als Likud-leider, want dan kan er een grote coalitie worden gevormd. Maar een Netanyahu trekt zich niet terug. Hij gaat liever vechtend ten onder, desnoods met Israël erbij.