Bezoekers in het Museum van de Communistische Partij van China, in Peking, China, 23 november 2021. Eerder in november nam de Chinese Communistische Partij achter gesloten deuren een historische resolutie aan waarin president Xi Jinping werd verheven tot een niveau naast Mao Zedong en Deng Xiaoping.© Roman Pilipey / EPA / ANP


In de wereldpolitiek gaat het bij de oorlog in Oekraïne nauwelijks om Oekraïne. Het gaat de geopolitici om de machtsverschuivingen tussen de grote spelers in het conflict. Rusland, Europa en Amerika zijn er rechtstreeks bij betrokken, terwijl China zich op afstand houdt. Vooral over de rol van China zijn de geopolitici diep verdeeld. Wordt de Volksrepubliek de grote winnaar of juist de grote verliezer? Maar hoe ziet China zelf zijn rol in het conflict? Zal de Chinese heerser Xi Jinping weten te navigeren tussen Scylla Rusland en Charybdis Amerika? Waar ligt het Chinese eigenbelang? Hoe denkt Xi profijt te halen uit de huidige wereldchaos?


2022 had voor Xi in het teken moeten staan van stabiliteit. Stabiliteit die hij nodig heeft voor zijn levensproject: de onaantastbare status verwerven van partij-aartsvader Mao Zedong. Op het twintigste partijcongres in oktober of november wil Xi zichzelf als machthebber laten vereeuwigen. Daarvoor heeft hij de partij grondig gezuiverd en haar geschiedenis laten herschrijven, de ideologische controle verscherpt, de persoonlijkheidsverering van hemzelf opgevoerd en zichzelf laten uitroepen tot de onfeilbare leider. Een crisis kan hij minder dan ooit gebruiken, want als die uit de hand loopt kan het volk concluderen dat de almachtige leider gefaald heeft. Er zou onvrede komen, en de vele partijbazen die Xi tot zwijgen heeft gebracht zouden hun kans schoon kunnen zien om een stokje te steken voor zijn vereeuwiging.


In jaren is de stabiliteit in China echter niet zo bedreigd als uitgerekend nu. Tot voor kort leek China het enige land dat corona in de kiem had gesmoord. Maar na twee jaar meedogenloos zerocovidbeleid heeft corona toch de kop opgestoken. Nergens ter wereld woedt corona momenteel zo hevig als in Hongkong. Veel ouderen zijn niet ingeënt, heel weinig mensen hebben corona gehad en de Chinese vaccins zijn tegen omikron nauwelijks effectief. Massale lockdowns en test- en inentingscampagnes, stopzetting van het openbaar vervoer en annulering van vluchten brengen de economie onverwachte klappen toe.


Daar komen andere megastroppen bij. Het ene na het andere bouwbedrijf gaat failliet, de ondergang van de onroerendgoedgigant Evergrande lijkt onafwendbaar. De schuld van lokale overheden rijst nog altijd de pan uit. De binnenlandse consumptie, die de nieuwe pijler van de economie had moeten worden, wil maar niet aantrekken. Xi’s offensief tegen de grote particuliere techbedrijven, die aan de controle van de partij dreigden te ontsnappen, heeft zo’n twee biljoen dollar laten verdampen. Op de beurzen gaat hun duikvlucht nog steeds door. En de economische fallout van de oorlog in Oekraïne treft ook China zwaar: explosie van de brandstofprijzen en andere grondstoffen, tekort aan graan en ander voedsel, onderbreking van handelsroutes naar Europa, en als gevolg van dit alles inflatie en armoede.


Maar niets kan op China zo’n destabiliserende invloed hebben als de Russische invasie in Oekraïne. Is Xi Jinping daarvan vooraf op de hoogte geweest? De meest aannemelijke versie is dat Poetin hem op 4 februari, vlak voor de opening van de Olympische Winterspelen, iets over zijn plannen heeft verteld en dat Xi hem heeft gevraagd met de uitvoering te wachten tot na de Spelen. Xi zou hem echter niet erg serieus hebben genomen. ‘Belachelijk nepnieuws volgens China.’ Maar als Xi geweten had dat Poetin niet blufte, dan zou hij nooit, in de woorden van China-kenner Jude Blanchette, de ‘grootste blunder’ van zijn regime op het gebied van de buitenlandse politiek hebben gemaakt, en dan zou China, net als verschillende andere landen, zijn onderdanen tijdig uit Oekraïne hebben geëvacueerd.


De blunder bestond uit Xi’s onderschrijving van een lange gemeenschappelijke verklaring met geharnaste uitspraken: de Chinees-Russische vriendschap kent ‘geen grenzen’, er bestaan ‘geen verboden samenwerkingsgebieden’, de relatie tussen de twee is ‘superieur aan de politieke en militaire bondgenootschappen uit de Koude Oorlog’.


Xi is realistisch genoeg om te beseffen dat Chinese steun aan Poetin het Oekraïne-conflict onbeheersbaar zou maken

Die verklaring had de geboorteakte moeten worden van het nieuwe machtsblok dat de mondiale dienst gaat uitmaken, bestaande uit de twee grootste totalitaire dictaturen van de wereld. Wat ze vooral vereent is hun gedeelde afkeer van het Westen en zijn politieke systeem. Dat Poetin met zijn invasie de vriendschap met Xi zwaar op de proef heeft gesteld is evident. Zelfs Xi kan de cirkels niet kwadrateren: zijn economische en militaire relaties met Rusland en tegelijk die met Oekraïne, de bedreigde Russische veiligheidsbelangen en tegelijk de Oekraïense territoriale onschendbaarheid, China’s officiële beginsel van niet-inmenging en tegelijk Xi’s vriendschap met Poetin. Dus veroordeelde China het Russische optreden niet en onthield het zich van stemmen bij de Oekraïne-resolutie in de VN Veiligheidsraad.


China is lang niet het enige land dat bij de invasie in Oekraïne geen partij wil kiezen. Denk aan India, Zuid-Afrika, Turkije, Israël, de Arabische wereld. China kenschetst zijn standpunt over Oekraïne als ‘open, eerlijk en objectief’. Maar waarom heeft Xi Poetin wel gebeld en de Oekraïense president Zelenski niet? Waarom zijn de Chinese sociale media – die zwaar gemanipuleerd worden door de overheid – echoputten van de Russische propaganda, met inbegrip van de beschuldiging dat Amerika bezig is in Oekraïne biologische wapens te ontwikkelen? De enige buitenlandse verslaggever die embedded optrekt met het Russische leger is een Chinees, die enthousiast bericht over Russische successen en de ‘bevrijding’ van Oekraïne. Een in Odessa wonende Chinese programmeur die dagelijks video’s maakt over de door de Russen aangerichte verschrikkingen krijgt in China de nationalistische woede ongecensureerd over zich heen. Sommige landgenoten hebben de ‘verrader’ aangezegd om in China voor een tribunaal te verschijnen.


China’s pro-Russische ‘neutraliteit’ is ongetwijfeld ingegeven door de verwachting dat Poetin Oekraïne razendsnel zou overrompelen. Dit zou China stimuleren om Taiwan aan te vallen en het zou de Amerikanen dwingen hun aandacht veel meer te concentreren op Europa. Dat zou ten koste gaan van de Amerikaanse strategie om China in te dammen in zijn eigen regio, de Indo-Pacific. Maar Poetins blitzkrieg is mislukt. Dat Rusland de oorlog gaat winnen is geen uitgemaakte zaak meer. Natuurlijk wil Xi niet in het verliezende kamp zitten. Maar wat nu? Zelfs op topniveau is er geen discussie, want Xi heeft altijd gelijk, en Xi is de Partij en de Partij is China, waardoor kritiek op Xi een soort landverraad zou worden. De vrij zeldzame tegengeluiden die de Chinese solidariteit met Poetin veroordelen zijn dan ook snel weggecensureerd.


Welke aanpak zal Xi nu kiezen? Kan hij met een verzwakt Rusland, dat een economische vazalstaat van China zou worden, de strijd met de Verenigde Staten om de wereldhegemonie nog aan? Moet hij Rusland te hulp komen om te proberen het tij alsnog te keren? Riskeert hij dan geen verlammende westerse sancties? Maar hoe kan hij van koers wijzigen zonder de indruk te wekken dat hij onder westerse druk is gezwicht, waardoor hij in eigen land behalve zijn gezicht vermoedelijk ook zijn almacht zou verliezen? Of kiest de Chinese leider in de beste taoïstische traditie er juist voor om de problemen niet aan te pakken? Het principe wu wei, zich onthouden van handelen, is omhelsd door menig keizer en zelfs door communistische leiders. Het stelt dat je de problemen op hun beloop moet laten omdat ze óf onoplosbaar zijn óf vroeg of laat zichzelf wel oplossen.


Harde economische cijfers spreken duidelijke taal. In de handel tussen China en Rusland ging vorig jaar nog geen 150 miljard dollar om, in de handel tussen China en de VS 750 miljard en in die tussen China en de Europese Unie 800 miljard dollar. Het Westen is dus voor China economisch ruim tien keer zo belangrijk als Rusland. De in februari afgesproken extra verkoop aan China van olie, gas en graan uit Rusland verandert die balans niet wezenlijk. De Amerikaanse buitenlandminister Antony Blinken en na hem president Joe Biden zelf hebben Xi gewaarschuwd dat als hij Poetin militair te hulp komt ook China kan rekenen op zware sancties. Die zouden een verwoestend effect hebben op de Chinese economie. Zowel Beijing als Moskou heeft berichten over mogelijke Chinese militaire leveranties aan Rusland tegengesproken. Ook in het geval dat China zou proberen het effect van de sancties tegen Rusland financieel en economisch te verlichten, kan het zware westerse vergeldingen verwachten.


China heeft de ‘eenzijdige’ – want niet door de Verenigde Naties opgelegde – sancties tegen Moskou veroordeeld. Het vindt dat het er zich niets aan gelegen hoeft te laten liggen. Maar Xi is realistisch genoeg om te beseffen dat Chinese steun aan Poetin het Oekraïne-conflict onbeheersbaar zou maken. Niet alleen zou de wereldhandel instorten, maar ook zou een kernoorlog dichterbij komen. Sancties tegen China, inclusief terugtrekking of bevriezing van de westerse investeringen, zouden van de nu vier jaar oude handelsoorlog en de andere Amerikaanse strafmaatregelen kinderspel maken. China heeft toenaderingspogingen gedaan tot de Europese Unie om samen een front te vormen tegen de VS. Dat leidde tot niets, want door China’s agressieve optreden tegen de Oeigoeren, Hongkong en Taiwan is Europa de lust om bondgenoot van Beijing te worden vergaan. Verbijstering over het Chinese applaus voor Poetins oorlog is daar nog bijgekomen.


Tot nader order houdt Beijing zich gedeisd. Nog nooit heeft China grote conflicten waarbij het niet zelf rechtstreeks betrokken is proberen op te lossen. Ook nu weer heeft Xi zich in een videogesprek met Biden beperkt tot rituele formules over gedeelde verantwoordelijkheden van China en Amerika om samen te werken voor de wereldvrede. Hij maakte duidelijk dat de Amerikanen Rusland in de hoek hadden gedreven en dat ze niet moesten denken dat ze met China hetzelfde konden doen wat Taiwan betreft. Wel kwam hij voor het eerst met enige kritiek op Rusland: China had niet gewild dat de situatie in Oekraïne ‘dit stadium zou bereiken’. Natuurlijk niet: China had gewild dat Rusland een snelle overwinning zou halen. Maar wat Biden wilde horen kon Xi niet over zijn lippen krijgen: een veroordeling van de invasie. En de beschuldiging dat Amerika en de NAVO zelf schuldig zijn aan de oorlog trok hij niet in. Als Biden op dat punt enige westerse verantwoordelijkheid had aanvaard, dan had zijn gesprek met Xi misschien wat meer kunnen opleveren dan holle frases.


Maar voor Xi heeft het onderhoud wel degelijk iets opgeleverd: de diepe voldoening dat zijn Amerikaanse aartsrivaal hem nodig heeft om de Oekraïense tragedie te beëindigen. Want daarover zijn vriend en vijand het eens: de enige leider van wie Poetin zich iets aantrekt is Xi Jinping. Waarschijnlijk zal Xi die kaart pas uitspelen als de wereld hem komt smeken om een nucleaire oorlog te voorkomen. Tot dat moment is wu wei troef.