Toen Xi in 2012 partijleider werd, werd verwacht dat de liberalisering zou doorgaan. Was zijn vader niet een belangrijke hervormer geweest in de tijd dat Deng Xiaoping de deur naar de buitenwereld openzette? Het werd al snel duidelijk dat in de zoon een contrahervormer was opgestaan. Achteraf weten we waarom. Bestuurlijk was China een bende geworden. Iedere partijbaas deed waar hij zin in had. Xi’s voorganger Hu Jintao had geen enkel charisma en nog minder gezag. Ongebreideld greep de corruptie om zich heen. De Partij dreigde de greep op de politiek en de maatschappij te verliezen. Nog even, en het ergste schrikbeeld uit China’s lange geschiedenis zou opnieuw werkelijkheid worden: het uitbreken van luan, chaos. Dit extreme gevaar eiste een extreme remedie. De remedie Xi.
De nieuwe partijleider begon de Partij en het leger te zuiveren van corrupte figuren en van reële of mogelijke tegenstanders. Die campagne gaat nog altijd door. Dissidentie, kritiek en zelfs initiatieven die buiten de Partij omgaan zijn niet meer mogelijk. Censuur en controle zijn totaal. Xi centraliseerde het bestuur en peperde eigengereide partijbazen in wie er de baas was. Hij maakte een eind aan het collectieve leiderschap en werd zelf de Voorzitter van Alles. Ook schafte hij de sinds Deng Xiaoping geldende regel af dat een partijleider niet langer dan twee vijfjarige ambtstermijnen mag aanblijven. Een opvolger is nergens in zicht. De persoonsverheerlijking die Xi ten deel valt is nog niet zo intens als de Mao-cultus, maar ze wordt krachtig bevorderd door zijn jaknikkers en gunstelingen.
Absolute monarchie is voor China niets nieuws. De keizers waren hemelzonen, de Grote Roerganger Mao was almachtig, Dengs wil was wet. De relatieve versoepeling onder de partijleiders Jiang Zemin en Hu Jintao blijkt de uitzondering op de regel, wellicht verklaarbaar omdat China’s onstuimige economische groei goede relaties met het Westen wenselijk maakte. Maar de geopolitieke spanningen zijn scherp toegenomen, Amerika wil China intomen voordat het omgekeerde gebeurt, China keert zich naar binnen, de groei is danig afgevlakt, en de binnenlandse situatie vraagt volgens Xi en zijn volgelingen om een totalitaire aanpak. De vraag is alleen of die zal werken.
Grote Sprong Voorwaarts
Dictatoriale regimes hebben de reputatie dat ze hun projecten veel sneller en efficiënter kunnen uitvoeren dan democratieën. Dat is waarschijnlijk zo, maar het zegt niets over die plannen zelf. Zeker, in China is in recordtijd ’s werelds omvangrijkste net voor hogesnelheidstreinen aangelegd, in geen enkel ander land wordt het gebruik van duurzame energiebronnen zo intensief gestimuleerd, nergens anders worden de strijdkrachten zo snel en zo grondig gemoderniseerd. Maar als de grote beslissingen alleen door de opperleider zelf kunnen worden genomen, als zijn adviseurs hem alleen maar vertellen wat hij graag wil horen, en als hijzelf onfeilbaar is, dan is dat vragen om problemen.
Chinezen kunnen veel verdragen, maar met het water aan de lippen zijn ze tot alles in staat
Berucht is een precedent uit de tijd van de catastrofale Grote Sprong Voorwaarts. Terwijl de honger al massaslachtingen aanrichtte, liet Mao zich graag aanpraten dat het megaproject goede vorderingen maakte. De enige hoge partijman die met kritiek durfde te komen, werd weggezuiverd. Partijleiders kunnen geen fouten maken, laat staan excuses aanbieden. Xi heeft geen spijt betuigd voor de immorele en veel te lang doorgevoerde eenkindpolitiek. Het wegmoffelen van corona in de eerste weken na de uitbraak is zelf weggemoffeld. En Xi heeft evenmin vergeving gevraagd voor zijn veel te lang volgehouden zerocovidbeleid, dat de maatschappij en de economie ontwrichtte en na zijn plotselinge intrekking zo’n een miljoen mensen de dood injoeg.
Xi’s Chinese Droom
Xi wordt geobsedeerd door zijn eigen gedachtegoed: het ‘Denken van Xi Jinping over het socialisme met Chinese kenmerken voor een nieuw tijdperk’. De belangrijkste kenmerken zijn nationale veiligheid en de controle op alle burgers en organisaties. Al het andere is ondergeschikt, ook de economie. De Partij bevoordeelt de staatsbedrijven, terwijl particuliere ondernemers hun bedrijf en hun vrijheid kunnen verliezen. Intussen zijn de economische problemen nijpend geworden. Zoals de systeemcrisis in de bouw, de onbetaalbare schuld waarmee de voorbije bonanza is gefinancierd, de zwakke binnenlandse consumptie, de enorme jeugdwerkloosheid, de snelle vergrijzing.
In een sfeer van malaise en onzekerheid groeit het gebrek aan perspectief. Miljoenen jongeren haken af en steeds meer mensen met geld nemen de wijk. Een verbod op negatief economisch nieuws en een propagandaoffensief over zonnige economische vooruitzichten bewijzen hoe ernstig de crisis is. Een nieuwe zuivering in de militaire top en de arrestatie van twee pasbenoemde ministers wijzen op onrust aan de top. Sommige China-experts denken dat Xi’s troon wankelt, maar dat hebben ze al eerder beweerd. Misschien is ook nu hun expertise doordrenkt van wensdenken. Dat wil echter niet zeggen dat Xi gerust kan zijn.
De binnenlandse problemen stapelen zich op. Het is onzeker of Xi’s Chinese Droom over een welvarend en oppermachtig China zal uitkomen. De problemen kunnen onbeheersbaar worden. Wie kan daarvan anders de schuld krijgen dan de Voorzitter van Alles? Chinezen kunnen veel verdragen, maar met het water aan de lippen zijn ze tot alles in staat. In chaotische omstandigheden wordt een paleiscoup niet ondenkbaar. Die zal de steun krijgen van de vele partijbazen die door Xi aan de dijk zijn gezet. Maar vooralsnog is dit pure speculatie. En onderschat vooral Xi’s capaciteiten als meestermanipulator niet.
Taiwanese kwestie
De Leider van het Volk zal die bedrevenheid hard nodig hebben. Misschien wel de grootste uitdaging van zijn regime is het dreigende verlies aan legitimiteit. Sinds Deng Xiaoping ontleent de Partij haar monopolie op de macht aan haar prestaties. Zolang de economie uitbundig groeide werd haar dat recht alleen door een kleine minderheid betwist. Maar nu China mede door toedoen van Xi Jinping in economisch zwaar weer terecht is gekomen, is het recht van de Partij op de macht niet vanzelfsprekend meer.
Wat gaat Xi doen? De economische crisis oplossen is een heidens karwei. Bovendien liggen zijn prioriteiten elders. De klassieke vlucht vooruit wordt dan heel aantrekkelijk: met een krachtig beroep op het nationalisme een internationaal conflict uitlokken. Dat kan niet moeilijk zijn: nu al stookt de Partij het nationalisme steeds verder op, en potentiële internationale conflicten zijn er genoeg. Taiwan bijvoorbeeld. Als de door China gehate partij DPP de verkiezingen van 13 januari wint en daardoor aan de macht blijft, sluit dan een harde Chinese reactie niet uit. Niet in de vorm van een invasie, maar van een economische blokkade. Of denk aan Chinees machtsvertoon in de Zuid-Chinese Zee, waar de laatste maanden de spanningen hoog zijn opgelopen. Heel China zal die acties steunen. De reacties van de Amerikanen en hun bondgenoten kunnen moeilijk uitblijven. Houd je hart vast voor wat er dan gaat gebeuren.